Je hebt ongetwijfeld weleens van het fenomeen absurde humor gehoord. Het is echter lastig om daar een eenduidige definitie voor te vinden. Wikipedia omschrijft het als volgt: ‘Typisch aan absurde humor zijn grappen die alle wetten van de logica of fysica tarten, verwijzingen naar obscure namen, dingen of figuren in een context waar ze totaal niet in thuishoren en vaak ook het gebrek aan een pointe of clou.’ Dit is een onderdeel van de humor, maar te specifiek geformuleerd. Als je het breed formuleert, dan kun je stellen dat absurde humor de dagelijkse realiteit op de hak neemt.
Dit is een hoofdstuk uit mijn verschenen boek Humor sapiens. Meer lezen over de functies van humor? Bestel hem hier! Of ergens anders online!
Absurde humor kan zich op verschillende manieren manifesteren. Zo heb je bijvoorbeeld lichtere vormen van absurdisme die in de realiteit nog wel mogelijk zouden kunnen zijn. Denk daarbij aan een tokkie die ineens heel elitair gaat praten. Maar je hebt ook zwaardere vormen die meer tegen het surrealisme aanhikken en waarin onze ganse realiteit welhaast niet meer te herkennen is.
De Humor sapiens is vooral liefhebber van de lichtere vormen van absurde humor, omdat de functie daar duidelijker naar voren komt en je de realiteit ermee op een grappige manier op de kop kunt zetten, terwijl het tegelijkertijd niet te abstract wordt.
Absurde humor dient ook als fundament om de absurdistische levensvisie gestalte te geven. Om de absurdistische levensvisie even simpel uit te leggen: het leven heeft geen enkele betekenis en elke poging om de betekenis van het leven te verklaren is zinloos.
De absurdistische levensvisie stelt dat een groot deel van het menselijk lijden te wijten is aan het feit dat men een diepere betekenis probeert te vinden in een betekenisloze wereld. De visie klinkt wellicht als een aderlating, maar het aanhangen ervan kan juist voor gelukzaligheid zorgen in plaats van droefenis. In je denkproces moet je dan wel eerst even drie stappen doorlopen. Zie het als een rouwverwerking.
De eerste stap is om het tragische gegeven van een betekenisloze wereld te accepteren, hoe verontrustend dat idee in eerste instantie ook is. De tweede stap is jezelf afvragen wat je vervolgens met deze acceptatie gaat doen.
Kun je het leven nog serieus nemen? Geloof je, tegen beter weten in, liever in een God, het lot of andere metafysische onzin? Of accepteer je het feit dat het leven geen betekenis heeft en probeer je er toch wat van te maken? Het laatste is wat de absurdistische levensvisie bepleit: acceptatie. Een eigen zingeving vinden in een betekenisloze wereld, terwijl je tegelijkertijd beseft dat hetgeen jou zin geeft geen diepere betekenis heeft.
Het vinden van een eigen zingeving kan vrij lastig zijn in een conformistische wereld waarin jou veel wordt opgelegd. Daarom noemt de schrijver, en een van de grondleggers van het absurdisme, Albert Camus de mensen die daarin slagen ook absurde helden. De absurde held bewandelt een pad dat hem gelukkig maakt. Los van maatschappelijke opgelegde normen van het zogenaamde geluk. Wars van moralisten die stellen wat een goed leven zou moeten zijn. De absurde held leeft, voor zover dat kan, volledig autonoom en wars van enige mores.
In zijn essay De mythe van Sisyphus beschrijft Camus enkele absurde helden die op verschillende manieren hun eigen zingeving hebben gevonden. Hij haalt bijvoorbeeld de fameuze vrouwenversierder Don Juan aan. De absurde held Don Juan vindt zingeving in het verleiden van zoveel mogelijk vrouwen. Niet alleen voor lichamelijk genot, maar ook omdat hij duurzame genoegdoening uit de veroveringen haalt.
Als ultieme absurde held ziet hij echter Sisyphus zelf; een figuur uit de Griekse mythologie die gestraft is door de Goden. Hij moet een steen de berg op rollen, vervolgens rolt de steen weer van de berg af en dan moet hij weer opnieuw beginnen. Dit proces moet hij eeuwig herhalen. Sisyphus weet zelfs in deze tragische, saaie, eenduidige, zinloze taak een vorm van zingeving te vinden en om die reden krijgt hij van Camus de award van de grootste absurde held uit de menselijke geschiedenis.
Maar hoe dient de absurde humor dan als fundament voor deze absurdistische levensvisie? Welnu, er gaat een positieve mentaliteit gepaard met deze levensvisie. Het leven heeft geen algemene zin en daarom kun je zelf bepalen wat voor jou zinvol is. Het betekent dat je als mens een vrijwel oneindige vrijheid hebt. Wat boeit het allemaal, we gaan toch allemaal dood! Wanneer je met deze mentaliteit leeft, ga je situaties in je bestaan ook in een geheel ander perspectief plaatsen. Veel situaties ga je als hilarisch absurd beschouwen.
Mensen die statusproducten laten importeren uit China om stoer te doen bij vrienden, mensen die hun huis willen verbouwen, alleen omdat de buren dat ook hebben gedaan, mensen die veertig uur per week de ballen van hun baas likken, puur om een beetje meer geld te verdienen, mensen die zich kwaad maken omdat het uitzicht voor even is belemmerd door een verbouwing, mensen die dagelijks een uur in de file staan omdat we nu eenmaal hebben besloten dat iedereen om acht uur in de ochtend moet beginnen met werken. Allemaal absurde situaties die genormaliseerd zijn in onze samenleving.
Als ‘absurde held’ wordt het leven dus zeer hilarisch, omdat je met de nieuwe mentaliteit beseft hoe absurd het leven van de gemiddelde mens, en dat van jezelf, eigenlijk is. Zo dient de absurde humor dus als fundament voor de absurdistische levensvisie. Hoe absurd, en eventueel, tragisch de situatie ook is waar je in terecht gaat komen in je korte bestaan op deze aardkloot; er is altijd wel een vorm van absurde humor in te vinden.
Het ultieme voorbeeld van deze vermenging van absurde humor en de absurde levensvisie kun je vinden in het korte verhaal De muur van de schrijver en absurdistische filosoof Jean-Paul Sartre. Het verhaal speelt zich af in een van Franco’s gevangenissen ten tijde van de Spaanse burgeroorlog. Een groep bevindt zich gezamenlijk in een gevangenisruimte en het enige wat hen verbindt is het feit dat ze de volgende ochtend worden doodgeschoten. Het verhaal laat zien hoe individuen op verschillende manieren omgaan met de wetenschap dat ze de dag erna worden geëxecuteerd.
De meeste personages staan doodsangsten uit en één plast zelfs in zijn broek uit angst. De absurde held Pablo laat emotioneel echter niet blijken dat hij angstig is. Hij observeert koeltjes het circus wat zich aan hem voltrekt in de kamer. Ook hij weet dat hij de dag erna zal sterven, maar ook weet hij dat niets wat hij doet iets aan de situatie gaat veranderen. Om die reden blijft hij de hele nacht relatief rustig. Wetende dat het leven zinloos is en een absurde toevalligheid van omstandigheden hem in deze situatie heeft gebracht, is hij bereid te sterven zonder angst.
Die volgende ochtend is hij zich nog meer bewust van het feit dat hij gaat sterven en heeft hij het volledig geaccepteerd. De autoriteiten delen hem tot zijn verrassing echter mede dat het doodsvonnis niet voltrokken gaat worden. Pablo werd tijdens een eerder verhoor gevraagd waar een vriend van hem uit het verzet zich bevond.
Als hij dit zou vertellen, zou het doodsvonnis niet worden voltrokken. Pablo was zich niet bewust van de locatie van zijn vriend en merkte schertsend op dat deze zich vast op een specifieke begraafplaats had verstopt. Nu bleek die ochtend dat zijn vriend en medeverzetsstrijder zich daar toevallig ook écht had verstopt. Dit absurde toeval laat Pablo aan het eind van het verhaal zo hard schaterlachen dat hij de tranen in zijn ogen krijgt.
Ik vind Calvino, Pirandello en meer recent: Matteo Galiazzo leuke vertegenwoordigers van het Italiaanse absurdisme.
Er zit ook iets absurds in kroegverhalen zoals van Carmiggelt of de Italiaanse onvertaalde Bar Sport van Stefano Benni.
Leuk stukje. We moeten absurdisme meer vieren!
Ik denk dat we humor heel hard nodig hebben om in deze absurde politieke chaos te overleven. Niet mijn levensvisie maar een visie van een elite die geen humor heeft.