Humor in Auschwitz
Hoe je een tragische gebeurtenis met humor kunt ombuigen
Dit is een hoofdstuk uit het pas verschenen boek Humor sapiens. Meer lezen over de functies van humor? Bestel hem hier!
Wanneer de gemiddelde persoon denkt aan humor, dan zal er in zijn hersenen niet zo snel de verbinding met de Holocaust worden gemaakt. De Holocaust staat in onze westerse wereld terecht symbool voor het ultieme menselijke leed. Miljoenen onschuldige mensen zijn vergast. Het is voor de gemiddelde persoon moeilijk om zich dit daadwerkelijk voor te stellen. Zeker wanneer je in het achterhoofd houdt dat deze tragedie nog maar zo kort geleden is. Uitgevoerd door mensen die er precies zo uitzagen als wij. Bedacht door mensen die gecultiveerd waren, in veel gevallen hoogopgeleid en qua gedrag en cultuur niet veel van ons verschilden.
Na de Tweede Wereldoorlog is de Holocaust veelvuldig gebruikt als humoristisch subject. Je bent ongetwijfeld bekend met raadsels als: ‘Waarom pleegde Hitler zelfmoord? Omdat hij de gasrekening niet kon betalen!’ - ‘Waarom ging Hitler dood? Hij stikte in een jodenkoek.’ Naast deze simplistische grappen, zijn er uiteraard veel inventieve manieren geweest om dit onderwerp humoristisch aan te kaarten in verscheidene kunstvormen. Dit is je ongetwijfeld bekend. Wat je misschien niet weet, is dat humor óók werd gebruikt door de slachtoffers van de Holocaust. Om zo de tragische ervaring dragelijker te maken.
In Carpenter (2010) wordt hier een goed voorbeeld van gegeven. Bij de aankomst in een concentratiekamp kregen nieuwe gevangenen een knipbeurt. Om ze van elke vorm van menselijkheid en uniciteit te ontdoen, werden de hoofden kaalgeschoren. Dit mensonterende tafereel zorgde natuurlijk voor veel verdriet bij de kersverse gevangenen. Een nieuwe vrouwelijke gevangene begon bij dit tragische tafereel in Auschwitz echter spontaan in lachen uit te barsten. Een gratis knipbeurt? Dat had ze nog nooit meegemaakt, zo verkondigde zij. Vervolgens vroeg zij aan een medegevangene naar welke kapper die vroeger altijd ging.
Deze ‘anekdote’ klinkt in eerste instantie luguber en bevreemdend. Het zegt echter veel over de wijze waarop deze vrouw de extreme situatie waar ze in terecht was gekomen ietwat dragelijker kon maken met humor.
Deze dappere vrouw maakt gebruik van een perspectiefwisseling. Het algemene perspectief van de situatie, is de grootste tragiek die je je als
mens kunt voorstellen. Door humor toe te passen, zorgt zij ervoor dat het perspectief wisselt. Ze bekijkt de situatie, al is het wellicht maar voor even, vanuit een positiever perspectief. Dit laat zien dat de ‘objectieve werkelijkheid’ kan worden veranderd met humor. Anderzijds geeft deze situatie tegelijkertijd aan hoe mentaal weerbaar zij is. Het gehele idee van de nazi’s was om gevangenen te ontmenselijken in concentratiekampen. Reduceren tot een nummer. Met haar opmerking weet ze de situatie te relativeren. Dit maakt haar weer menselijk. Het toont aan dat ze zich niet tot nummer laat reduceren.
Het gegeven dat je zelfs in de totale duisternis nog een vorm van humor kunt vinden, geeft aan hoe belangwekkend humor in ons bestaan is en als ultiem antidotum voor tragiek kan dienen. Van welke aard dan ook.
Dit is een hoofdstuk uit het pas verschenen boek Humor sapiens. Meer lezen over de functies van humor? Bestel hem hier!
Bronnen:
Carpenter, W (2010). 'Laughter in a Time of Tragedy: Examining Humor during the Holocaust,' Denison Journal of Religion: Vol. 9, Article 3.
Afbeelding: Lizette Veenhuizen